Αρχαίο Γυμνάσιον, Παλαίστρα και Ακαδημία Πλάτωνος. Ιστορικές και φιλοσοφικές επισημάνσεις

Ομιλία της Επίκουρης Καθηγήτριας κ. Γογγάκη Κωνσταντίνας με θέμα "Αρχαίο Γυμνάσιον και Παλαίστρα Ακαδημίας Πλάτωνος. Ιστορικές και φιλοσοφικές επισημάνσεις". 

Η κ. Γογγάκη ήταν καλεσμένη από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Ακαδημίας Πλάτωνος "ΗΕΚΑΔΕΜΕΙΑ" στα πλαίσια της εκδήλωσης "Περίπατος Ιστορικής Μνήμης" στο άλσος της Ακαδημίας Πλάτωνος στις 02/12/2018.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Κωνσταντίνα Γογγάκη

   Επίκουρη Καθηγήτρια

 Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών 

Η περιοχή Ακαδημία Πλάτωνος έχει ρίζες πολύ βαθιές μέσα στον ιστορικό και φιλοσοφικό χρόνο. Τα υπολείμματα των οικισμών δείχνουν την κατοίκηση της περιοχής από τα προϊστορικά χρόνια, από την εποχή δηλαδή του μύθου. Και, όντως, μυθολογικά σχετίζεται με τον Θησέα, ο οποίος μαζί με το φίλο του Πειρίθοο έκλεψε την ωραία Ελένη σε ηλικία μόλις 12 ετών και την έφερε και την έκρυψε στην περιοχή αυτή.

Ο Ακάδημος ή Εκάδημος, όμως, ο μυθικός ήρωας της περιοχής, ή αλλιώς ο αναγκαία επινοημένος ήρωας που θα προσέδιδε στην περιοχή αίγλη, νόημα, παρελθόν και αξία, το όνομα του οποίου σημαίνει εκάς του Δήμου, δηλαδή μακριά από την πόλη, λυπήθηκε το κορίτσι αυτό, και αποκάλυψε την κρύπτη του, ώστε να διασωθεί και να φυγαδευτεί από τα αδέλφια της τους Διόσκουρους. Αυτός είναι και ο λόγος, για τον οποίο αργότερα, το 413 π.Χ., όταν οι Σπαρτιάτες κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο κατέστρεψαν την Αττική, σεβάστηκαν την Ακαδήμεια, το ιερό του Ακάδημου. Το άλσος καταστράφηκε ωστόσο αργότερα, το 86 π.Χ., από τον δικτάτορα Σύλλα κατά τη ρωμαϊκή κατάκτηση της Αθήνας.

Ένα από τα σημαντικότερα Μνημεία του Αρχαιολογικού χώρου της Ακαδημίας Πλάτωνος, η Ιερά Οικία Γεωμετρικών Χρόνων, παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία με την ιερά οικία της Ελευσίνας.

Η «Οικία του Ακαδήμου» και η «Ιερά Οικία»
την περίοδο των ανασκαφών (1961)
          Φώτο: ΥΠ.ΠΟ.Α./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών 

Τα κατάλοιπα θυσιών στους χώρους της δείχνουν ότι υπήρχε εκεί μια λατρεία με έντονα χαρακτηριστικά, και επομένως, πρέπει να αποτελούσε έναν ιερό λατρευτικό τόπο, όπως συνηθιζόταν την εποχή αυτή. Ο χώρος διέθετε σημαντικά ιερά και βωμούς, όπως του Ακάδημου, του Έρωτα, του Διός Καταιβάτου, του Προμηθέα και του Ηφαίστου. Από εκεί ξεκινούσε και η λαμπαδηδρομία προς το Δίπυλο, προς τιμήν των πεσόντων που θάβονταν στο Δημόσιον Σήμα.

Υπάρχει μια συνέχεια και μια ενότητα της περιοχής με τα πιο σημαντικά κέντρα της πόλης των Αθηνών, την Ακρόπολη, την Αρχαία Αγορά, το Δίπυλο, το Δημόσιο Σήμα. Το Δημόσιο Σήμα αποτελούσε την νεκρική διαδρομή των επιφανών ανδρών, την οδό που σηματοδοτούσε την υστεροφημία και την τιμή προς εκείνους που είχαν πεθάνει για την πατρίδα. Άλλωστε η λέξη σήμα, που σημαίνει σημείο, σημάδι, σημαία, δηλαδή σύμβολο, έχει κοινές αναφορές με τη λέξη σώμα, το οποίο προέρχεται από το αρχαίο ρήμα σαόω = σώζω, και σημαίνει ο σώος, ο σεσωσμένος, και επίσης ο σωτήριος, ενώ και ο σώφρων σημαίνει εκείνος που έχει σώας τας φρένας, ο λογικός.

Η αρχαία ελληνική περίοδος εν γένει είναι μια εποχή κατά την οποία ο νους του ανθρώπου αναζητάει περισσότερο ορθολογικές απαντήσεις στις μέχρι τότε μεταφυσικές, ανιμιστικές και μαγικές ερμηνείες των φυσικών φαινομένων και των γεγονότων. Ωστόσο, υπάρχουν ακόμη στοιχεία μαγικά, λατρευτικά και μεταφυσικά. Το λογικό στοιχείο δεν είναι δηλαδή εντελώς απαλλαγμένο από κάθε μυθολογική επίδραση, όπως λ.χ. στον σύγχρονο κόσμο, όπου ο ρεαλισμός και η τεχνολογία δρουν με αβυσσαλέο τρόπο κατά του φαντασιακού, απογυμνώνοντας κάθε αλήθεια. Η αρχαία ελληνική είναι μια μακρά περίοδος μετεξέλιξης ποιοτικής.

Δύο είναι οι πιο συγκλονιστικοί παράγοντες οι οποίοι καθορίζουν την Ελλάδα κατά τον 8ο π.Χ. αιώνα: Ο πρώτος παράγοντας είναι θρησκευτικός. Η ολοκλήρωση του ολυμπιακού πανθέου. Ο δεύτερος είναι πολιτικός. Η δημιουργία της πόλης-κράτους. Ο κόσμος εντάσσεται θρησκευτικά και κοινωνικά, και η πόλη συνιστά έναν ισχυρό και συνεκτικό θεσμό. Οι εκδηλώσεις, η παρουσία, η ύπαρξη του ανθρώπου αφιερώνονται στον θεό και στην πόλη του, ή αλλιώς στον θεό της πόλης του. Έτσι συγκεντρώνονται όλοι γύρω από τον τοπικό θεό, επιθυμώντας να αποδείξουν ότι είναι άξια τέκνα του γένους και της πόλης τους. Ο τρόπος ωστόσο αυτής της συνεύρεσης δεν είναι παθητικός. Είναι ενεργητικός. Και είναι και συλλογικός, καθώς η πόλη θέτει το πλαίσιο του κοινού καλού. Έτσι, διαμορφώνεται σταδιακά ο καλός καγαθός πολίτης, που πρόκειται για μια πολύπλευρη ηθική προσωπικότητα. Το ιδεώδες αυτό απαιτεί ψυχική και σωματική καλλιέργεια. Το τυχαίο και αποσπασματικό αποκτάει πλέον μορφή οργανωμένη, η γνώση διδάσκεται από σοφούς δασκάλους, η μουσική και οι άλλες τέχνες διδάσκονται, η γυμναστική διδάσκεται, καθώς αναγνωρίζονται ως αξίες η ανδρεία και το κάλλος.

Ο θεσμός εκείνος ο οποίος ήταν άμεσα συνυφασμένος με την ανάπτυξη της ελληνικής πόλης, και σκοπό είχε την συγκρότηση του αγαθού πολίτη και του γενναίου πολεμιστή ήταν το Γυμνάσιον. Tο Γυμνάσιο αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα συνεκτικά κέντρα της δημόσιας ζωής της ελληνικής πόλης. Αυτό της Ακαδημείας, ήταν το ένα από τα τρία παραδοσιακά Γυμνάσια της αρχαίας Αθήνας, μαζί με το Γυμνάσιο του Λυκείου και του Κυνοσάργους, που λειτουργούσαν ήδη από την εποχή του Πεισίστρατου (6ος αι. π.Χ.).Η παλαίστρα του «Γυμνασίου»

Τα Γυμνάσια ως εκπαιδευτικά ιδρύματα δημόσιου χαρακτήρα προορίζονταν αρχικά κυρίως για τη σωματική αγωγή και την άσκηση των νέων. Ήδη από τα τέλη του 5ου και κυρίως κατά τον 4ο αι. π.Χ. στα τρία μεγάλα Γυμνάσια της Αθήνας (Ακαδημία, Λύκειο, Κυνόσαργες) σημειώθηκε μια διαφοροποίηση στην βαρύτητα της γυμνασιακής εκπαίδευσης, καθώς μετατράπηκαν παράλληλα σε κέντρα παροχής εγκυκλίου παιδείας και φιλοσοφικών μαθημάτων. Οι δύο από τις νεοϊδρυθείσες φιλοσοφικές σχολές του 4ου αι. π.Χ., η Ακαδημία του Πλάτωνα και η Περιπατητική Σχολή του Αριστοτέλη και του Θεόφραστου, εγκαταστάθηκαν εκεί που ήταν τα μεγάλα Γυμνάσια της πόλης, την Ακαδημία και το Λύκειο αντίστοιχα. Κατά το πρότυπο των Γυμνασίων της Αττικής διαμορφώθηκε στους Ελληνιστικούς χρόνους η λειτουργία των Γυμνασίων και του υπόλοιπου ελληνικού κόσμου.

Η παλαίστρα του «Γυμνασίου»
Φωτό: ΥΠ.ΠΟ.Α./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών

Υπεύθυνος για τη σωματική και την αθλητική αγωγή των νέων ήταν ο παιδοτρίβης. Στην Παλαίστρα, την οποία περιγράφει ο Ρωμαίος αρχιτέκτονας Βιτρούβιος (Περί Αρχιτεκτονικής, V, XI, I), η μεγαλύτερη και σημαντικότερη αίθουσα ήταν το εφηβείον. Στα αριστερά του εφηβείου ήταν το ελαιοθέσιον, ενώ στα δεξιά του το κωρύκειον (το δωμάτιο όπου υπήρχαν οι κώρυκοι, δερμάτινοι σάκοι γεμισμένοι με αλεύρι, πίτουρα ή άμμο, που κρέμονταν από την οροφή και χρησιμοποιούνταν για εξάσκηση στο άθλημα της πυγμαχίας) και δίπλα σε αυτό το κονιστήριον. Στην Παλαίστρα οι νέοι εξασκούνταν στην πάλη, στην πυγμή, και στο παγκράτιο - το σκληρό αγώνισμα που συνδύαζε την πάλη και την πυγμή. Στην αυλή της Παλαίστρας γινόταν η εκγύμναση στο άλμα, κατά το οποίο οι αρχαίοι Έλληνες κρατούσαν αλτήρες. Συνδυασμό των βαρέων και των ελαφρών αθλημάτων αποτελούσε το πένταθλο, το οποίο περιλάμβανε το άλμα, το δρόμο, το ακόντιο, το δίσκο και την πάλη.

Μπορείτε να φανταστείτε την περιοχή της Ακαδημίας Πλάτωνος την εποχή εκείνη; Είναι ένα πλούσιο και ιερό άλσος κοντά στην Αθήνα. Δίπλα στον Κηφισό ποταμό, ο οποίος ρέει ορμητικός, καθαρός και καθαρτικός, άνθρωποι νέοι λούζονται, τραγουδάνε και χορεύουν. Άλλοι συλλέγουν την ιλύ του ποταμού, τη λάσπη, για να φτιάξουν υπέροχα αγγεία και κεραμεικά, άλλοι γυμνάζονται στο Γυμνάσιο (εκ του γυμνάζω), και παλεύουν (εκ του παλαίω, Ισίδωρος, Etym. 8.6.17, 15.2.30 και 18.23-24) στην Παλαίστρα. Αλείφουν το σώμα τους με λάδι στο αλειπτήριον, μαθαίνουν από σημαντικούς δασκάλους την αναγκαία γνώση της εποχής, ή ξεκουράζονται και χαίρονται. Τόσο όμορφη και σκιερή από τα δέντρα ήταν η περιοχή, που προσέλκυσε σπουδαίους σοφούς να αγοράσουν τον Κήπο τους και να στήσουν την «σχολή» τους σ’ αυτόν τον τόπο. Άλλωστε το Γυμνάσιο είναι ο χώρος της θαλερής νιότης, όπου ο φιλόσοφος θα βρει και θα προσελκύσει τον νέο μαθητή του. 

Μια τέτοια, ιδιαίτερη προσωπικότητα, ήταν ο Πλάτων. Ήρθε και εγκαταστάθηκε εδώ, αγοράζοντας τον δικό του Κήπο. Περί το 388 π.Χ. ίδρυσε κοντά στο Γυμνάσιο την περίφημη Φιλοσοφική του Σχολή, την πρώτη πνευματική έδρα. Και δίδαξε σ’ αυτήν επί σαράντα ολόκληρα χρόνια. Οι πνευματικές προσωπικότητες της τότε Ελλάδας πέρασαν από εδώ. Άλλος για τη φιλοσοφία. Άλλος για τη Γεωμετρία. Αυτή η Σχολή, η Ακαδημία του Πλάτωνα, αποδείχτηκε μια έδρα άσβηστης φλόγας, που δεν άφηνε τη γνώση και την έμπνευση να σβήσει.

Τον πυρήνα της φιλοσοφίας του Πλάτωνα αποτέλεσε η περίφημη θεωρία των ιδεών. Εξάλλου, η ουσία της ζωής, κατά τον φιλόσοφο, συνοψίζεται στην τάση κάθε ζωντανής ύπαρξης να διαφυλάξει από το θάνατο τον εαυτό της και το είδος της με την αναζήτηση της αθανασίας. Η επιδίωξη αυτή επιτυγχάνεται είτε με την αναπαραγωγή, είτε με την πνευματική δημιουργία. Για να κατακτήσει, πάντως, η ψυχή την ύπαρξη εκείνη η οποία θα είναι αντάξια του ανθρώπου, πρέπει να αποχωρισθεί από το θνητό σώμα. Ο ανώτατος στόχος της φιλοσοφικής παιδείας είναι να οδηγηθεί η ψυχή στη θέαση της ιδέας του αγαθού, η οποία αποτελεί τη θεμελίωση κάθε γνώσης. Για τον σκοπό αυτό ο Πλάτων προτείνει συγκεκριμένα μαθήματα, τη Μουσική, τη Γυμναστική, τα Μαθηματικά και τη Διαλεκτική, δίνοντας έμφαση στην ισορροπία μεταξύ διανοητικής και σωματικής εκπαίδευσης, με σκοπό να διαπλαστεί το σωστό ήθος. Για την άριστη εκπλήρωση αυτών των όρων πρέπει να εκπαιδευτούν σωστά τα δύο ανώτερα μέρη της ψυχής, το λογιστικό με τη μουσική και το θυμοειδές με τη γυμναστική. Αυτή η στοχευμένη παρέμβαση θα τα οδηγήσει σε αρμονική συμφωνία, καθώς δια των ωραίων σωμάτων, μαθήσεων και ενασχολήσεων οδηγείται η ψυχή στο κατ’ εξοχήν ωραίο.

Η Ακαδημία του Πλάτωνα, η Παλαιά, η Μέση και η Νέα, ανέδειξε σημαντικές προσωπικότητες, όπως, Παλαιά: Πλάτων Αθηνών (387-347 π.Χ.), Θεόφραστος, Σπεύσιππος Αθηνών, Ξενοκράτης Χαλκηδόνας, Πολέμων (σχολάρχης), Κράτης (φιλόσοφος) Αθηνών, Αρκεσίλαος. Μέση Ακαδημία (Σκεπτική): Λακύδης ο Κυρηναίος (Λακύδης ο Αλεξάνδρου), Τηλεκλής και Εύανδρος, Ηγησίνος της Περγάμου, Καρνεάδης ο Κυρηναίος. Νέα Ακαδημία: Κράτης ο Ταρσεύς, Κλειτόμαχος ο Καρχηδόνιος, Φίλωνας ο Λαρισαίος, Αντίοχος ο Ασκαλωνίτης ή Ασκαλών Παλαιστίνης, Άριστος ο Ασκαλωνίτης, Θεόμνηστος της Ναυκράτου, Αμμώνιος (ακαδημαϊκός), Καλοζείδωρος ο Ταύριος, Αττικός ο Πλατωνικός, Θεόδοτος, Κάσσιος Λογγίνος, Εύβουλος ο Εφέσιος, Πρίσκος, Πλούταρχος (Αθηνών) (431), Συριανός Αλεξάνδρειας, Πρόκλος (450-485), Μαρίνος (Νεαπόλεως), Ισίδωρος (Αλεξάνδρειας), Ηγίας, Ζηνόδοτος, Δαμάσκιος - έως 529, τελευταίος επικεφαλής.

Αξιολογώντας, εν γένει, το έργο της Ακαδημίας αναμφισβήτητα μπορεί να πει κανείς ότι αυτό υπήρξε εξόχως σημαντικό, κυρίως στα γνωστικά αντικείμενα της φιλοσοφίας, των μαθηματικών, των φυσικών και των πολιτικών επιστημών. Η συλλογή, η εξέλιξη και η διάσωση των αρχαίων φιλοσοφικών πηγών οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στα μέλη της Ακαδημίας του Πλάτωνα. Οι φιλοσοφικές θεωρίες και ο στοχασμός του Πλάτωνα και των μελών της Ακαδημίας του αποτελούν μέχρι σήμερα διαχρονικές πηγές αναζήτησης και εύρεσης της αλήθειας. Η φιλοσοφία κατά τον Πλάτωνα, δηλαδή ο θαυμασμός και η αιώνια α-πορία, είναι ο μόνος δρόμος για την αληθινή γνώση, τη γνώση των ιδεών.

Εκτός από την αξία της φιλοσοφίας ο Πλάτων, όπως και ο Πυθαγόρας, αναγνώριζε την αξία της γεωμετρίας και των μαθηματικών, υποστηρίζοντας ότι αυτά ήταν ο μόνος και ασφαλής τρόπος για να προσεγγίσει κανείς τον κόσμο των ιδεών και τον θεό. Αυτή η θεωρία αποτυπωνόταν και στο υπέρθυρο της Ακαδημίας, όπου αναγραφόταν η περίφημη φράση «Αγεωμέτρητος μηδείς εισίτω». Μαθηματικό προσανατολισμό στην Ακαδημία είχαν ο Αριστοτέλης, ο Θεόδωρος ο Κυρηναίος, ο Λεωδάμας ο Θάσιος, ο Θεαίτητος ο Αθηναίος, ο Εύδοξος ο Κνίδιος, ο Δεινόστρατος και ο αδελφός του Μέναιχμος από την Προκόννησο της Θράκης, ο Ευκλείδης, ο Πρόκλος και πολλοί άλλοι. Η συνεισφορά της Ακαδημίας στα μαθηματικά ήταν μεγάλη καθώς συγκέντρωσε τις μέχρι τότε μαθηματικές γνώσεις που προέρχονταν κυρίως από τους Πυθαγορείους, τις αξιοποίησε και τις έθεσε σε ένα λογικό αποδεικτικό σύστημα, ενώ τελειοποίησε τις αποδεικτικές μεθόδους και ανέπτυξε τη μαθηματική λογική.

Η Σχολή του Πλάτωνα λειτούργησε επί χίλια περίπου χρόνια, γνωρίζοντας μεγάλη ακμή ιδίως με τους Νεοπλατωνικούς φιλοσόφους, έως το 529 μ.Χ. Τότε με διάταγμα του αυτοκράτορα Ιουστινιανού έκλεισαν για πάντα όλα τα εκπαιδευτικά κέντρα της Αθήνας, θέτοντας έτσι και το πραγματικό τέλος του αρχαίου κόσμου. Έχουν περάσει δυόμισι χιλιάδες χρόνια από την εποχή που ιδρύθηκε, και ακόμη δεν υπάρχει άνθρωπος του στοχασμού και της φιλοσοφίας σε όλο τον κόσμο, που να μην αναζητήσει να γνωρίσει την Ηθική και τη Φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Κάποια άλλη στιγμή θα πρέπει να ειπωθεί για ποιους λόγους αυτοί οι δύο υπήρξαν τόσο σπουδαίοι. Ποιο είναι το βαθύτερο φιλοσοφικό τους σύστημα, πώς αξίζει να ζει κανείς ώστε η ζωή του να έχει αξία, και ποια είναι εκείνα τα ευρηματικά στοιχεία στη σκέψη τους που τους καθιστά ακόμη τόσο επίκαιρους. Γιατί και οι δύο, όπως και άλλοι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι δεν ξεπεράστηκαν. Αντιθέτως, εντυπωσιάζεται κανείς για τις πολιτικές και παιδαγωγικές αντιλήψεις αυτών των φιλοσόφων, και για τις εφαρμογές που θα μπορούσαν να είχαν οι επισημάνσεις τους στον σύγχρονο εκπαιδευτικό, κοινωνικό και πολιτικό χώρο. Είναι εντελώς αντιφατικό, αν και διαθέτουμε μια τέτοια πνευματική κληρονομιά, ωστόσο να έχουμε μια τόσο προβληματική και ελλιπή ελληνική παιδεία.

Θα πρέπει, εξάλλου, να αξιοποιηθεί αυτή, η τόσο ιδιαίτερη, παγκοσμίου ενδιαφέροντος, περιοχή, της Ακαδημίας Πλάτωνος, με τη σοβαρότητα που της αξίζει. Ο Πλάτων, όπως και ο σπουδαίος αυτός μαθητής του ο Αριστοτέλης, δεν είναι μόνο ονόματα για τουριστική ατραξιόν. Δεν είναι ξεπερασμένα και νεκρά απολιθώματα, ικανά μόνο να προσελκύσουν αγέλες τουριστών σε σουβλατζίδικα με τα ονόματά τους. Και, ιδίως, αυτός ο μοναδικός ρόλος της Ακαδημίας του Πλάτωνα, ως φορέα των σημαντικότερων ίσως έργων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, θα πρέπει να αναδειχθεί και να τιμηθεί όπως της αρμόζει, και όπως μας αρμόζει ως Έλληνες. Τα περισσότερα από 350.000 αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής αντί να βρίσκονται κλειδωμένα σε αποθήκες, θα πρέπει να ζωντανέψουν και να μιλήσουν στον κόσμο. Είναι άλλο να δημιουργηθεί η «Παγκόσμια Ακαδημία του Πλάτωνα», ή το «Παγκόσμιο Κέντρο Πλατωνικής Φιλοσοφίας», και άλλο το «Mall του Πλάτωνα». Το δεύτερο ταιριάζει ίσως περισσότερο με τα μέτρα του καιρού, μέσα στο πλαίσιο δηλαδή μιας παγκοσμιοποιημένης, αδυσώπητα υλιστικής κουλτούρας ή και υποκουλτούρας. Δεν ταιριάζει, όμως, στην ηθική και πνευματική μας συνείδηση, που έρχεται από το βαθύ παρελθόν αλλά νοηματοδοτεί και το παρόν, και επαγρυπνά για τον χρωστούμενο σεβασμό προς την ιστορία.